Wat je ziet, is niet de werkelijkheid zelf

De ruimte is groot, hoog en rond. Het bassin ondubbelzinnig blauw. Witte schalen drijven langzaam rond. Op het moment dat ze elkaar raken, klinkt een heldere, enkelvoudige klank. Alle klanken samen vormen een altijd-veranderend muziekstuk. 

Heldere taal

De installatie Clinamen van Céleste Boursier-Mougenot betovert mij, mijn zus en iedereen die aanwezig is. Ik denk dat het komt door de heldere taal. De ronde vormen van de ruimte, het bassin en de schalen. Het wit en het blauw, de pure klanken. Verder niets. Die eenvoud geeft ruimte aan je eigen gedachten.

Clinamen komt uit het Latijn en verwijst naar de kleine, toevallige afwijking in de beweging van atomen (een begrip van de Romeinse filosoof Lucretius). Boursier-Mougenot grijpt dit idee aan om te laten zien hoe toeval schoonheid en orde kan voortbrengen.

Geen objectieve wereld

Toen ik in kleermakerszit bij dit water zat, dwaalden mijn gedachten rond de thema’s bewustzijn, waarneming en werkelijkheid. En hoe dat een rol speelt bij het vormgeven van je eigen ibasho: de plek waar je helemaal jezelf kunt zijn.

Ik dacht na over hoe je niet simpelweg een objectieve, bestaande wereld waarneemt, maar je ervaring actief creëert met je lichaam en je brein. Ik moest denken aan de bewustzijnstheorie van Bernardo Kastrup: dat de manier waarop we de wereld waarnemen lijkt op hoe een piloot zich via het dashboard een beeld vormt van de omgeving. En ook aan wat ik de afgelopen periode heb geleerd over zintuigen, prikkelverwerking en emoties, bij mijn opleiding en door het werk van Lisa Feldman Barrett. 

Je brein vertaalt

Wat je ziet is niet de werkelijkheid zelf, maar wat jouw zintuigen en je brein ervan maken. Een piloot vertrouwt op de instrumenten in zijn cockpit, omdat die de best mogelijke vertaling geven van wat daarbuiten gebeurt. Wij vertrouwen op ons brein, dat geluidsgolven, lichtgolven, chemische signalen en krachten die moleculen op onze huid uitoefenen combineert met eerdere ervaringen, context en verwachtingen en vertaalt naar iets dat voor ons begrijpelijk en bruikbaar is.

Niet één vaste ervaring

In het boek ‘De zeven zintuigen’ van Iris Sommer lees ik: ‘via de zintuigen nemen we de wereld om ons heen waar. Hoe wij zien, horen, voelen, proeven en ruiken, bepaalt onze kijk op de wereld. Andersom bepaalt onze kijk op de wereld ook wat we waarnemen.’ 

Dat voel ik hier ook. Dit kunstwerk is bedoeld om uit te nodigen tot vertraging en verstilling. Maar iemand die zich opgejaagd voelt of snel overprikkeld is, zou het kunnen ervaren als onrustig of chaotisch.

Het laat voor mij zien dat een ruimte, net als dit kunstwerk, niet één vaste ervaring geeft, maar een speelveld is waarbinnen iedereen zijn eigen werkelijkheid creëert. Daarom is het zo belangrijk om leefomgevingen af te stemmen op de zintuigen, breinen en behoeftes van de mensen die er wonen of werken. 

Verbondenheid

Clinamen deed me ook beseffen dat verbondenheid verder gaat dan samen in een ruimte zijn. Het gaat om het beleven van een gedeeld uniek, eenmalig moment dat nooit meer terugkomt, waarin je samen de werkelijkheid creëert door deze bewust te ervaren met je lichaam en je brein.

Wat dit kunstwerk mij leert over ruimteontwerp

Als je een ibasho wilt ontwerpen, een plek waar je helemaal je authentieke zelf kunt zijn, dan moet je verder gaan dan een mooi plaatje. Dieper. De ervaring die ik had bij dit kunstwerk hielp me om dit weer een stukje beter te begrijpen.

In het hart van elk ruimteontwerp staat de mens. De mens met een brein dat op een bepaalde manier werkt, met zintuigen die scherp of minder scherp zijn afgesteld, met een geschiedenis, herinneringen, associaties, dromen en voorkeuren. 

Die mens vormt op basis van al die factoren zijn eigen ervaring van de ruimte en van het moment. De omgeving speelt daarbij een factor, maar niet de allesbepalende. Zo kan dezelfde ruimte door verschillende mensen compleet anders worden 'gevoeld'. Bij het ontwerpen van een ibasho begin je dus niet met de omgeving (het plaatje), maar met de mens, of mensen, die in de omgeving leven. Zo ontwikkel je laag voor laag een ontwerp dat niet alleen mooi is, maar resoneert met de mensen die erin gaan leven.